Van Naaktgeboren tot Zaandam, Amstelveen en Neus en Braafheid
Waar komen toch die opmerkelijke Nederlandse en Surinaamse achternamen vandaan? Denk aan de Nederlandse familienamen als Naaktgeboren, Timmerman en Slager en in Suriname aan achternamen als Neus, Zaandam, Braafheid en Amstelveen. De redactie van Dagblad Suriname heeft zich erin verdiept met dank aan twee interessante artikelen, te weten ‘Over het ontstaan van Surinaamse Familienamen’ van prof. dr. Chan Choennie en het artikel van Alex van Stipriaan ‘What’s in a Name? Slavernij en naamgeving in Suriname tijdens de 18e en 19e eeuw’.
Tot ongeveer het eind van de middeleeuwen waren achternamen in de Nederlanden niet gebruikelijk, tenzij adellijke personen, die er belang bij hadden, hun afstamming via de achternaam lieten vastleggen. Omdat alleen een voornaam voor de herkenning van de persoon vaak niet voldoende was, werd daar dan een toevoeging aan gegeven, die aangaf welke Jan of Marie bedoeld werd. In veel streken werd hier het zogenaamde patroniem toegepast, een aanduiding die op de naam van de vader was gebaseerd. Jan de zoon van Willem werd Jan Willems, en Jan de zoon van Hendrik, Jan Hendriks. In andere streken werd de naam van de boerderij of plaats (toponiem) waar men woonde of een aanduiding van een eigenaardigheid (bijnaam) of het beroep van de persoon genomen (denk aan namen als Timmerman, Kuijper, Slager).
Om eenheid in de systemen te krijgen, werd in de Franse tijd (1799-1815) besloten dat iedereen, die nog geen achternaam had, er één moest kiezen, en dat achternamen altijd van vader op kind zouden overgaan. Dat sommige mensen bij wijze van protest een vreemde naam als Naaktgeboren of Zondervan zouden hebben gekozen, is een hardnekkige mythe. De namen zijn vaak al ouder. Naaktgeboren is overigens een verbastering van het Duitse Nachgeboren, wat nageboren (geboren nadat de vader was gestorven, postuum) betekent. Dit verklaart ook de achternaam Posthumus. De burgerlijke stand werd 18 november 1811 ingevoerd.
Familienamen in Suriname
In Suriname werden vóór de afschaffing van de slavernij in 1863 al vele tot slaaf gemaakten vrij verklaard oftewel ‘gemanumitteerd’. Dat was meer op persoonlijke titel. Iemand die vrij wilde zijn of voor wie de vrijheid werd aangevraagd, moest een manumissiebrief ontvangen. Van de wijzigingen stuurde men dan een briefje naar het plaatselijke districtskantoor dat het op zijn beurt naar Paramaribo stuurde waar het werd geregistreerd. Op die manier is alle informatie bewaard gebleven. Tot 1831 was het volgens de regels in Suriname zo geweest dat iemand die vrijkwam uit slavernij, de achternaam of familienaam kreeg van de voormalige eigenaar. Het woord ‘van’ werd er standaard tussen gevoegd. Bijvoorbeeld Van Ommeren. Het tussenvoegsel ‘van’ was toen minder populair in Suriname, want dat duidde erop dat je afkomstig was uit een familie in slavernij. In sommige gevallen liet men later dan ook het tussenvoegsel ‘van’ weg. Dat wilden slaveneigenaren eigenlijk niet en daarom werd een regeling ingevoerd waarbij men geen familienamen meer mocht gebruiken die al bestonden in Suriname. De tot slaaf gemaakten hadden dus alleen een voornaam. Ze mochten ook geen familienaam hebben van het gezag. De voornamen werden trouwens niet gegeven door de ouders van het kind, maar door de eigenaar! Er werden vaak Christelijke namen gegeven en ook namen gebaseerd op de klassieke oudheid (Caesar bijvoorbeeld) of beroemde personen (Napoleon). Soms werden ook Afrikaanse namen gegeven. Denk maar aan Codjo uit het historische driemanschap Codjo, Mentor en Present, waarover onlangs in Suriname een plakkaat is onthuld. Er werden bijvoorbeeld ook namen als ‘Eersteling‘, gegeven; bedoeld wordt dat betrokkene het eerste kind is geweest van iemand.
De onderzoeker Alex Van Stipriaan is in de periode vóór 1863 namen tegengekomen als Chocolaad, Bedrog, Sultan, Poesje en Pompelmoes. Bepaalde planters die kinderen hadden verwekt met tot slaaf gemaakte vrouwen schonken hun eigen naam aan hun nakomelingen, zoals Coenders, Sanches, Claver, Wolff en Mac Donald. Zo hebben op verschillende wijze tussen 1832 en 1863 ruim 6.300 vrijgemaakten een familienaam gekregen. Duidelijk is dat bij veel Afro-Surinamers, Afrikaanse Surinamers (marrons) en gemengden de matriarchale (moederlijke) afstamming belangrijk is, maar in de naamgeving is dat minder belangrijk geweest. Bij Hindoestanen en Javanen is juist de patriarchale (vaderlijke) lijn bij de afstamming dominant. In verband met de afschaffing van de slavernij moesten de vrijverklaarden een familienaam krijgen. In 1863 werd een commissie benoemd, die mensen moest inschrijven in de Burgerlijke Stand en familienamen moest bedenken. Typisch Nederlands klinkende namen, zoals Janssen, mochten bijvoorbeeld niet. Er ontstond een situatie dat nieuwe namen werden bedacht of namen werden geconstrueerd bijvoorbeeld door omkering van letters. Uit deze opdracht van de commissie kwamen dan ook verschillende typen namen voort. Er ontstonden namen zoals Berghout, Wijntak, Lepelblad, Wijntuin en dergelijke die niet in Nederland voorkomen, maar wel heel Nederlands klinken. Anderen kregen zelfs een lichaamsdeel, zoals Neus, als familienaam.
Ook namen van Nederlandse steden of gebieden werden gebruikt, zoals Zaandam en Amstelveen of Drenthe en Limburg. Maar bijvoorbeeld Amsterdam werd Madretsma. Vaak werden namen van planters omgedraaid. Dessé werd bijvoorbeeld Essed, Keizer werd Serkei. Kramsl werd Remark/Remak, Berg werd Greb/Grep, Muller werd Rellumen Olsen werd Neslo. Daarnaast zijn er de namen waarbij letters werden omgezet, of lettergrepen verwisseld: O’Niel werd Nielo, De Vries werd Vriesde, Salmijn werd Mijnals, Steenbok werd Boksteen en Fortuin werd Tuinfort. Ook kwam het veel voor dat van bestaande namen letters werden afgehaald of juist toegevoegd: Lionarons werd Lionaar, Van der Veld werd Derveld; Labadio werd Labad, Da Fonseca werd Vonsee en Fonca.
Van bepaalde machtige planters zijn variaties van hun naam geconstrueerd. Bijvoorbeeld Alexander Cameron, die verschillende plantages in Coronie en Nickerie bezat, leverde namen op als Camero, Kamrin, Camiron en Camron. Ook behielden sommigen de naam van de slaveneigenaar en in Coronie vaak van de Schotse slaveneigenaar, zoals Cruden en Douglas.
De Afro-Caribiërs, die geëmigreerd waren naar Suriname tijdens de bloeiende balata-industrie in het begin van 20ste eeuw, hadden al een familienaam. Zij hadden hun Engelse familienamen, zoals Campbell en deze zijn blijven voortleven.
In het district Para, waar veel vrijverklaarden woonden en lang na de afschaffing bleven wonen en ook nog vaak met elkaar verwant waren, zijn enkele bijzonderheden in de naamgeving te signaleren. De naam van de planter Unico Wilkens van plantage Osembo leverde verschillende namen op: Kenswil, Kensmil, Densmil en Kensi. Een bijzonderheid is dat op plantage La Prosperité alle familienamen met een P beginnen: Pieter, Posma, Plater, Plet, Pocornie, Pries, Pengel, Parun, Pieraq, Perotien Prossel. Op plantage Dordrecht begint ruim een derde van de namen met Sij- : Sijpenhof, Sijlman, Sijmeling, Sijtberg, Sijblom. Volgens onderzoeker Van Stipriaan waren er bepaalde grote families in het district Para. Bijvoorbeeld de familie Pengel op plantage La Prosperité (54 leden), de familie Linger op plantage Berlijn (52 leden) en de familie Klas op plantage Hannover (63 leden). In Para waar veel houtplantages waren, komen wij ook de familienamen die gelieerd zijn aan boomsoorten tegen, zoals Lokus, Ceder, Bijlhout, Groenhart en Letterboom. Een ander type familienaam werden namen die volgens de planters duiden op het karakter of gedrag van de vrijverklaarden. Er werden namen gegeven zoals Braaf(heid), Blijd, Tevredenen Getrouw.
Wie meer wil weten over hoe familienamen tot stand zijn gekomen, doet er goed aan de in de eerste alinea genoemde twee artikelen te lezen: www.hindorama.com/over-het-ontstaan-van-surinaamse-familienamen-prof-dr-c-choenni/
Over het ontstaan van Surinaamse familienamen – Prof.dr. C. Choenni
Klik hier om de PDF file te bekijken.
PK
