De recente uitspraken van de minister van Justitie en Politie, Harish Monorath, over het verhogen van straffen tegen criminaliteit klinken daadkrachtig en sluiten aan bij het toenemende gevoel van onveiligheid in de samenleving. Personen die de wet overtreden, moeten harder worden aangepakt. Als de straf zwaar genoeg is, zullen mensen wel tien keer nadenken voordat zij een misdrijf plegen.
Helaas laten zowel de praktijk als wetenschappelijk onderzoek zien dat deze redenering tekortschiet. Zwaardere straffen alleen zijn geen garantie voor een veiligere samenleving. Criminaliteit is namelijk niet altijd het resultaat van een kosten- en baten analyse. Veel misdrijven ontstaan uit impulsief gedrag, woede, verslaving of psychische problemen. In zulke situaties weegt de dreiging van een lange gevangenisstraf nauwelijks mee. Wat wel een aantoonbaar effect heeft, is de pakkans en de snelheid waarmee een straf volgt.
Mensen laten zich eerder afschrikken door de dreiging dat zij snel betrapt en gestraft kunnen worden dan door de dreiging van een zware straf.
Daar komt bij dat langdurige opsluiting vaak averechts werkt. Gevangenissen zijn zelden plekken waar mensen beter uitkomen dan zij erin gingen. In de meeste gevallen worden sociale banden verbroken, werk en toekomstperspectief gaan verloren, terwijl gedetineerden in langdurig contact komen met andere criminelen en hun crimineel netwerk uitbreiden. Dit alles vergroot de kans op herhaling.
Een werkelijk effectieve criminaliteitsaanpak vraagt daarom om meer dan alleen strengere straffen. Rehabilitatie en resocialisatie spelen hierin een cruciale rol. Uit onderzoek is gebleken dat daders die tijdens en na hun straf begeleiding krijgen, onderwijs volgen en uitzicht hebben op werk, minder vaak terug keren in het criminele circuit.
Alternatieve straffen, zoals werkstraffen of herstel maatregelen, blijken in veel gevallen effectiever dan korte gevangenisstraffen. Dit komt door de combinatie van verantwoordelijkheid en toekomstperspectief.
Daarnaast kan criminaliteit niet los worden gezien van de oorzaken. Armoede, sociale uitsluiting, gebrekkige toegang tot onderwijs en onvoldoende handhaving, vormen een vruchtbare bodem voor crimineel gedrag. Als de overheid echt wil investeren in veiligheid, zal de overheid dus ook moeten investeren in preventie. Dat vraagt politieke wil, omdat de resultaten minder zichtbaar en minder snel zijn en veel meer uitdagingen inhouden dan het simpel aankondigen van zwaardere straffen. Toch ligt daar de sleutel tot het bevorderen van structurele veiligheid.
Het idee dat hogere straffen op zichzelf criminaliteit zullen indammen, is een misvatting. Zonder preventie blijft de instroom van nieuwe daders groot en zonder resocialisatie blijft de uitstroom problematisch.
Alleen door handhaving, snelle rechtspraak, begeleiding en ook door sociale investeringen in samenhang toe te passen, kan de samenleving daadwerkelijk veiliger worden.