Het Noordoosten van Afrika, ongeveer de landen Somalië, Ethiopië en Kenia, vormt de thuisbasis van een van de lelijkste maar tegelijk wonderlijkste dieren van deze planeet. De naakte molrat heeft geen haar en minuscule oogjes die grotendeels met een ooglid zijn bedekt zodat alleen een dun kijkspleetje overblijft. Er valt dan ook niet veel te zien in het donkere gangenstelsel waarin hij leeft en dat hij nooit verlaat. Belangrijker voor zijn oriëntatie zijn de snorharen. Met lange knaagtanden graaft hij gangen. Die slijten sterk, maar groeien weer aan. Naakte molratten eten knollen en wortels en gaan er verstandig mee om: ze eten een paar stukken weg en bedekken de knol of wortel daarna weer met zand, zodat de plant niet dood gaat. De naakte huid voorkomt dat parasieten zich op het lichaam nestelen.
Het onooglijke gravertje zou zich normaal gesproken op maar weinig belangstelling mogen verheugen, ware het niet dat het een paar unieke kenmerken heeft. Naakte molratten leven in een voor zoogdieren uniek groepsverband. Ze delen hun ondergrondse gangenstelsels met honderden soortgenoten, maar de voortplanting is voorbehouden aan één vrouwtje dat een beperkt aantal mannelijke partners kiest. Alle andere dieren zijn aseksuele werkers zoals in de samenlevingen van mieren en bijen. De werkers graven de gangen en verzamelen voedsel. Ongeveer vijftien procent is soldaat: vaak grote mannetjes, maar ook een paar vrouwtjes.
De kolonie begint met een paartje dat nageslacht produceert. Maar het wijfje zorgt ervoor dat haar nakomelingen niet vruchtbaar worden als gevolg van een stof die ze via haar urine uitscheidt en die doordringt in de dunne huid van haar ‘onderdanen’. Hun genetisch nauwe verwantschap maakt de kolonie kwetsbaar, maar ze verkleinen die kwetsbaarheid door het vermijden van contact met de buitenwereld: ze verlaten hun nauwe gangenstelsels vrijwel nooit. Daarin bewegen ze in hoog tempo, vluchtig snuffelend aan ‘tegenliggers’. Ze passeren elkaar bovenlangs – de dominante boven. De koningin laat nooit iemand over haar rug lopen!
Deze bijzondere organisatievorm is niet de enige reden waarom naakte molratten zich de laatste tijd in de belangstelling van biologen mogen verheugen. De knaagdiertjes worden heel oud. Ze bereiken een leeftijd van wel 35 jaar terwijl andere knaagdieren zoals ratten en muizen het met een jaar of drie moeten doen. Ze lijken niet vatbaar voor allerlei ouderdomskwalen en kanker. De wetenschappelijke belangstelling voor de naakte molrat kreeg een impuls door de ontcijfering van zijn complete genoom (de volledige DNA-set, inclusief alle genen. Een genoom bevat in zijn kern alle informatie voor het creëren en in stand houden van een organisme. Elke cel van een lichaam bevat een kopie van het genoom).
Logisch dat de uitzonderlijke voortplantingsstrategie van de naakte molrat hem een voordeel heeft gegeven in de evolutie op het gebied van zijn levensduur. Bij andere zoogdieren staat het leven bijna geheel in het teken van de voortplanting van het individu. Bij hen heeft de evolutie niet op genen geselecteerd die zorgen voor ‘fitheid’ ook na de geslachtsrijpe leeftijd. Wanneer zo’n dier eenmaal nakomelingen op de wereld heeft gezet is het biologisch gesproken van weinig nut meer. De genen zijn naar een volgende generatie overgebracht en de taak is volbracht.
Naakte molratten daarentegen leven om te werken. Ze stellen zichzelf geheel en al in dienst van de kolonie. Ze graven gangen, verzamelen voedsel en houden vijanden buiten de deur. Ze lijken in die zin veel op mieren en sommige andere sociale insecten (zie het artikel ‘Verwantschap’ in Dagblad Suriname van 23 januari 2018). Het is in het belang van hun soort om dat werken zo lang mogelijk vol te houden teneinde de kolonie sterk te houden en de koningin in staat te stellen ongestoord nakomelingen te produceren. De genen die ze hebben ontwikkeld bevorderen een hoge leeftijd.
Een frappante uiting van de genetische ouderdomsafweer is hun ongevoeligheid voor kanker. Onderzoekers stelden de dieren meerdere malen bloot aan kankerverwekkende stoffen of men bracht kanker veroorzakende genen in. Maar de ziekte kreeg geen vat op hen. Het lichaam van de naakte molrat verzet zich ook op andere fronten tegen de tand des tijds. De lichaamscellen functioneren tot op hoge leeftijd uitzonderlijk goed. De kwaliteit van het weefsel van hersenen, botten en spieren begint pas terug te lopen als de naakte molrat hoogbejaard is. Uitgedrukt in mensenleeftijd is dat pas bij ongeveer 85 jaar. Oude naakte molratten zijn vaak net zo actief en beweeglijk als jonge dieren.
Ergo: de extreem hoge leeftijd van naakte molratten vloeit voort uit hun sociale structuur. Als wij relatief even oud zouden willen worden als naakte molratten – dat wil zeggen tien maal zo oud als nu gemiddeld – dan zit er niets anders op dan ook die sociale structuur over te nemen. De vraag is dan wel hoe we onze koningin en haar partners moeten kiezen.
