Het recente overlijden van Clinton Kaersenhout op 12 augustus 2016, heeft er toe geleid dat de aandacht wederom gevestigd werd op het theaterstuk Yorkafowru van Edgar Cairo.
In dit stuk maakte Clinton zijn debuut als acteur in de rol van Elzaro. Geen eenvoudige klus overigens omdat hij de enige medespeler was van de geroutineerde in Nederland wonende acteur van Surinaamse afkomst, Felix Burleson, die alle kneepjes van dat vak beheerste. Vooral de mimiek van Felix boorde door de zielen van de aanwezigen. Clinton was toen reeds een begenadigde zanger die een eerste prijs op het Suripop festival had weten binnen te halen. Hoewel zijn debuut velen aangenaam verrast had, waren het toch de daarop volgende stukken die ervoor gezorgd hebben dat Clinton zijn naam als acteur vestigde. Er zijn reeds verschillende lovende artikelen over het leven en de prestaties van Clinton verschenen, waardoor ik mij hieronder voornamelijk zal beperken tot de bespreking van het theaterstuk van Cairo. Op 8 april 1998 schreef ik naar aanleiding van het toneelstuk gebracht door Het Theatercollectief in Unique, een essay over Yorkafowru. Inmiddels zijn zowel Cairo als Kaersenhout niet meer in ons midden. Als eerbetoon aan deze grote zonen van Mama Sranan, heb ik besloten een bewerking te maken van het eerder door mij gepubliceerde essay.
Yorkafowru
Hoewel Edgar Cairo zijn boek: De doodsboodschapsvogel/Elzaro en Yorkafowru (Zuid Brussel/Kumbalutu, Amsterdam 1986) geschreven heeft als theaterstuk, heeft regisseuse/tekstschrijfster Sharda Ganga toch gekozen voor een speciale bewerking daarvan op de planken te brengen. Cairo geeft zelf in zijn boek aan dat de opvoering op twee wijzen kan geschieden, te weten als tragedie of als laku pré, de meer klassiek- Afrikaanse stijl. Ganga heeft gekozen voor de eerste optie, waarbij ze het winti-pré gedeelte heeft weggelaten. Tevens heeft zij, met toestemming van de schrijver, ook de tekst op vele plaatsen gewijzigd. Zij heeft er echter voor gezorgd dat het drama in essentie ‘Cairojaans’ is gebleven. Cairo is bij het grote publiek (in Nederland) vooral bekend om zijn columns in de Volkskrant, waarin hij een persoonlijke variant op het Surinaams-Nederlands heeft geïntroduceerd, het zogenoemde ‘Cairojaans’ (ik ga dood om je hoofd). Het is bij velen niet bekend dat deze auteur een omvangrijk oeuvre heeft van meer dan dertig werken. Zijn presentatie en interpretatie van de winti-cultus opent een nieuwe wereld voor mensen die daar weinig of niets van weten. Winti is volgens Cairo veel meer een levensfilosofie dan een religie. Bij filosofie gaat het meer om een levenshouding, terwijl religie meer betrekking heeft op het geloof. (Interessant is op te merken dat deze typering ook opgaat voor het hindoeïsme in ruime zin).
Hoewel winti in Suriname van Afrikaanse oorsprong is, presenteert Cairo vele aspecten daarvan die een universeel karakter hebben, waardoor het drama een breed bereik krijgt. In de bewerking van Ganga zijn er slechts twee spelers namelijk Yorkafowru en Elzaro. Volgens Cairo betekent Elzaro: “De Droevige” (el – de, zaro komt van sari – droefheid). Elzaro is een ongeboren vrucht die in de moederbuik vertoevende voor de moeilijke keus staat om al dan niet op de wereld te komen. Op allegorische wijze wordt de foetus de mogelijkheid gegeven een bewuste keus te maken tussen leven en dood. Door Elzaro in de gelegenheid te stellen kennis te nemen van de buitenwereld en de aldaar heersende ellende te proeven, wordt hij in zijn wezen aangetast (‘kennis is een verschrikkelijke last’, Cairo pag. 23). Volgens Cairo symboliseert de keuze van Elzaro het probleem waarmede de homo sapiens is opgezadeld. Door kennis en inzicht te vergaren haalt de mens zich een ondragelijke last op de schouders. Hij is van mening dat vernietiging van het geschade bewustzijn de enige uitweg lijkt, tenzij men werkelijk de wereld (de loop van de geschiedenis) kan wijzigen. Elzaro is dus niet slechts een entiteit, maar het collectieve “wij”.
Yorkafowru betekent geestenvogel. In de volksmond zegt men dat deze vogel de dood aankondigt. Het kwaad kan echter afgewend worden door het angstaanjagend gekrijs van de vogel te beantwoorden met een niet mis te verstane vloek (yu ma ….). In het drama personifieert de vogel het begrip ‘dungru’, dat echter niet uitsluitend als duisternis opgevat moet worden. Het vertegenwoordigt ook de positief geladen goden- en geestenwereld, die tevens deel uitmaken van het individu. Men zou het ook aldus kunnen uitleggen dat Yorkafowru en Elzaro respectievelijk de spirituele en de fysieke kant van de mens symboliseren, en aldus een twee-eenheid vormen en daarmede ook de dualiteit welke kenmerkend is voor het zijn op het aardse vlak (bijvoorbeeld God-mens; man-vrouw; goed-kwaad). De kern van het drama is de worsteling die de gekoloniseerde mens, meer in het bijzonder het Afro deel, voert met zijn gekweld verleden. Impliciet zit in het stuk de boodschap besloten dat je als mens vrijheid hebt om keuzen te maken en dat je derhalve je eigen toekomst bepaalt. Dit is tevens de essentie van de uit de hindoe-filosofie afkomstige wet van Karma, die door zijn universeel karakter door vele niet-hindoes wordt gedeeld. Ook de mededeling van Yorkafowru aan Elzaro dat water en vuur in wezen hetzelfde zijn, namelijk pure energie, slechts verschillend in presentatievorm, is in overeenstemming met de kern van de vedantische eenheidsfilosofie. Deze gaat ervan uit dat alles in de kosmos op de een of andere manier met elkaar verbonden is en een eenheid vormt. Met Yorkafowru heeft Cairo een extra dimensie gegeven aan de Afro-Surinaamse cultuur. Met dit stuk heeft hij deze cultuur naar een hoger niveau getild. Zodanig zelf dat dit diepzinnige spiritueel- literair product associaties oproept met de grote Griekse- en andere klassieke tragedies. Het is jammer dat Cairo noch tijdens zijn leven noch daarna, de waardering heeft gekregen die hij naar mijn mening verdiend heeft. Voorzover ik kon nagaan heeft hij nooit een literaire- of andere prijs voor zijn omvangrijk oeuvre gekregen. In ieder geval is zijn nalatenschap van dien aard dat zijn cultureel geïnteresseerde erfgenamen daar nog eeuwen profijt van zullen hebben.
Zijn eerste geestesproduct was Temekoe (kopzorg). Het lijkt erop dat kopzorgen inderdaad het leven van Cairo hebben beheerst. Gedurende de laatste jaren van zijn leven was hij gevangen door een psychose, maar hij wist zich na enkele jaren daaraan te ontworstelen. Lang heeft hij daarna niet kunnen genieten van het leven, daar hij op 16 november 2000 dood werd aangetroffen in zijn woning te Amsterdam. Op welke dag hij precies is overleden kon niet met zekerheid worden vastgesteld. Zowel Edgar als Clinton verdient het om op de één of andere wijze in ons land vereeuwigd te worden.
Carlo Jadnanansing
